معرفی اجمالی آثار استاد مطهری 2

آزادی معنوی

آزادی معنوی مجموعه ای است مشتمل بر پانزده سخنرانی که در زمانها و مکانهای مختلف ایراد شده اند و وجه مشترک همه آنها این است که موضوع آنها مسائل معنوی و مربوط به خودسازی و تزکیه نفس است، اگر چه در خلال سخنرانیها گاه به مسائل اجتماعی نیز اشاره شده است. مطالعه این کتاب، گذشته از اینکه خواننده را با بُعد معنوی شخصیت استاد شهید مطهری آشنا می سازد، وی را گام به گام به سوی خودسازی و تقوا حرکت می دهد و در واقع یک سلوک معنوی است. برخی از موضوعهای طرح شده در این کتاب عبارتند از: آزادی معنوی، عبادت و دعا، هجرت و جهاد، بزرگی و بزرگواری روح، مکتب انسانیت.

آشنایی با قرآن (1؛2؛3؛...؛14

مجموعه آشنایی با قرآن سلسله مباحث تفسیری استاد شهید در سالهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است که عمدتاً در بین سالهای 1350 تا 1357 شمسی انجام شده است. جلد اول این مجموعه مقدمه و پیش درآمدی بر این سلسله مباحث محسوب می شود که در آن به مسائلی همچون زبان قرآن، مخاطبهای قرآن، عقل از دیدگاه قرآن و ...پرداخته شده است، در مجلدات بعدی تفسیر آیاتی از برخی سور قرآن از جمله حمد، بقره، انفال، توبه، نور و تقریباً جزء سی ام انجام شده است.

ویژگی ممتاز این مباحث، توجه به مسائل و موضوعات فکری و اجتماعی روز در حین تفسیر آیات قرآنی است که موجب تازگی و زنده بودن این مباحث گردیده است. ویژگی دیگر بیان روشن و روان آن است. تا کنون 13 مجلد از این مجموعه منتشر شده و به 14 مجلد خواهد رسید.

آینده انقلاب اسلامی ایران

این کتاب شامل مجموعه سخنرانیها و مصاحبه های استاد شهید درباره انقلاب اسلامی ایران است که بخش اعظم آن در فاصله زمانی پیروزی انقلاب اسلامی تا شهادت آن عالم ربانی ( یعنی دو ماه و بیست روز) انجام شده است. بخش عمده این کتاب قبلاً به صورت کتابهای پیرامون انقلاب اسلامی و پیرامون جمهوری اسلامی منتشر شده است. در این کتاب موضوعاتی از قبیل آزادی، دموکراسی، عدالت اجتماعی، استقلال فرهنگی و ولایت فقیه مطرح و به بهترین نحو ممکن تحلیل شده است، به طوری که می توان ادعا کرد در خصوص مسائل فکری مربوط به انقلاب اسلامی کتابی به جامعیت و عمق این کتاب یافت نمی شود.

آئینه جام ( دیوان حافظ همراه با یادداشت های استاد مطهری)

این کتاب حاوی دیوان لسان الغیب حافظ شیرازی، نسخه قزوینی، همراه با یادداشتهای آموزنده و راهگشای استاد شهید است که فهم بهتر مضامین اشعار خواجه را برای خواننده اهل دل ممکن می سازد. همچنین استاد مطهری بیشتر غزلیات را از حیث شکل و محتوا مورد بررسی قرار داده، درباره آنها اظهار نظر کلی کرده اند، مانند: عرفانی و عالی، عرفانی و فوق متوسط، ساده و عالی... این کتاب دارای فهرست موضوعی الفبایی و فهرست آیات قرآن و احادیث نیز می باشد.

احیای تفکر اسلامی

این کتاب مشتمل بر پنج سخنرانی تحت همین عنوان است که در سال 1349 هجری شمسی در حسینیه ارشاد ایراد شده است. سخنرانی اول در تاریخ 7/2/1349 به مناسبت یادبود مصلح بزرگ اسلامی، اقبال لاهوری، درباره «اقبال و احیای فکر دینی» برگزار شده و در سخنرانیهای بعدی درباره این موضوعات سخن رفته است: تفکر دیروز و امروز مسلمین درباره میزان تأثیر عمل در سعادت انسان، تفکر زنده و تفکر مرده، تفکر اسلامی درباره زهد و ترک دنیا، فلسفه زهد در تفکر اسلامی.

اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب

این کتاب مشتمل بر سلسله مقالاتی است که در حدود سال 1353 به طور مسلسل در مجله «مکتب اسلام» درج می گردید. این اثر استاد نیز همچون دیگر آثار آن شهید بزرگوار از غنای محتوا و سلاست بیان برخوردار می باشد. برخی از مهمترین موضوعات طرح شده در این کتاب عبارتند از: اخلاق جنسی و عقاید متفکرین جدید، ارزیابی اصول سیستم نوین جنسی، سببهای طغیان و سرکشی قوای نفسانی، دموکراسی در اخلاق، رشد شخصیت از نظر غریزه جنسی.

اسلام و نیازهای زمان (1و2)

جلد اول این کتاب مشتمل بر 26 سخنرانی است که در زمستان 1345 شمسی و در شبهای ماه مبارک رمضان در مسجد اتفاق (تهران) و در یک جمع عمومی ایراد شده و به همین جهت بیانی ساده و روان دارد. جلد دوم مشتمل بر مباحثی است که در سال 1351 شمسی در انجمن اسلامی پزشکان ایراد شده است. مجموعاً در این دو جلد، موضوع چگونگی انطباق قوانین اسلامی با شرایط مختلف زمانی از راه مکانیسمهایی که در خود اسلام پیش بینی شده مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. مهم ترین عناوین ارائه شده در این کتاب عبارتند از: علت تغییر مقتضیات زمانها، اخباریگری، اجتهاد و تفقّه در دین، قاعده ملازمه، مسئله نسخ و خاتمیت، مقام عقل در استنباط احکام اسلامی، جامعه و تاریخ از نظر قرآن.

اصول فلسفه و روش رئالیسم (1-5)

این کتاب یک مجموعه پنج جلدی به قلم علامه سید محمدحسین طباطبایی(ره) است که استاد شهید در شرح و تبیین مطالب متن، مقدمه ها و پاورقیهایی جامع بر آنها نگاشته اند. در این مجلدات مجموعاً چهارده مقاله فلسفی مورد بحث قرار گرفته است که برخی از آنها عبارتند از: رئالیسم و ایده آلیسم، علم و ادراک، ارزش معلومات، پیدایش کثرت در ادراکات، ادراکات اعتباری، مسائل وجود، الهیات بالمعنی الاخص.

درباره جلد چهارم این کتاب ذکر این نکته لازم است که متن این جلد (شامل مقالات دهم تا سیزدهم) به قلم علامه طباطبایی(ره) مقارن با نگارش سایر مقالات نگارش یافته ولی پاورقیهای استاد به اتمام نرسیده بود. لذا این جلد پس از شهادت استاد متشر گردید.

این کتاب نقش اساسی در مبارزه با افکار مادی داشته است، گرچه در اصل یک دوره فلسفه اسلامی به شمار می رود.

امامت و رهبری

مجموعه ای است دربر گیرنده شش سخنرانی درباره «امامت» در انجمن اسلامی پزشکان و در زمستان 1349 هجری شمسی. عناوین سخنرانیها به ترتیب عبارتند از: معانی و مراتب امامت، امامت و بیان دین بعد از پیغمبر(ص)، بررسی کلامی مسئله امامت، آیه الیوم یئس و مسئله امامت، امامت در قرآن، امامت از دیدگاه ائمه اطهار علیهم السلام.

امدادهای غیبی در زندگی بشر

این کتاب مشتمل بر چهار گفتار و یک مقاله است. عناوین گفتارها به ترتیب عبارتند از: خورشید دین هرگز غروب نمی کند، امدادهای غیبی در زندگی بشر، مدیریت و رهبری در اسلام، رشد اسلامی. عنوان مقاله پایان کتاب «در پیرامون محلّل» است که در انتقاد از فیلم «محلّل» (نمایش داده شده در سال 1350 شمسی) به نگارش درآمده است.

انسان کامل

این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر تنظیم شده سیزده جلسه سخنرانی تحت همین عنوان که در سال 1353 و در ماه مبارک رمضان ایراد شده است. استاد شهید در این سلسله سخنرانیها برای آنکه آشکار سازند که اسلام یک دین جامع است و انسان اسلام انسانی است چند بعدی که همه دستورات این مکتب الهی را به طور هماهنگ به مورد اجرا می گذارد، و برای آنکه جوانان مسلمان را از نگرش یک بعدی به اسلام مصون بدارند، این بحث را مطرح کردند، که البته نظر سایر مکاتب درباره «انسان کامل» نیز از جمله مکتب سوسیالیسم، مکتب اگزیستانسیالیسم، مکتب عرفان، مکتب عقل و ... مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

انسان و سرنوشت

این کتاب مقدمه ای دارد تحت عنوان «علل انحطاط مسلمین» و در این مقدمه بحث درباره برخی موضوعات لازم شمرده شده از جمله اعتقاد به سرنوشت و قضا و قدر و این رساله به این موضوع اختصاص یافته است. منظور از طرح این مسئله در این کتاب اولاً تحقیق در این جهت است که آیا اعتقاد به سرنوشت، آن طور که قواعد برهانی فلسفی ایجاب می کند، از نوع عقاید و افکاری است که معتقدین خود را به سستی و تنبلی می کشاند و مردمی که به این عقیده می گرایند خواه ناخواه به انحطاط کشیده خواهند شد، یا این عقیده اگر درست تعلیم داده شود چنین تأثیر سویی ندارد؟ ثانیا اینکه اسلام این مسئله را چگونه و به چه طرزی تعلیم داده است و تعلیم اسلامی در این زمینه چه تأثیری در روحیه پیروان اسلام داشته است و می تواند داشته باشد؟ و چون منظور این جهت بوده، از تعرض به فروع و شاخه هایی که با منظور نامبرده ارتباط ندارد خودداری شده است.

بررسی اجمالی نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر

این کتاب در دو بخش تنظیم شده است. در بخش اول ضمن مروری گذرا بر جنبشهای اصلاح طلبانه صد ساله اخیر، واژه اصلاح در فرهنگ اسلامی و مفهوم درست اصلاح طلبی در این فرهنگ انسان ساز مورد بررسی قرار گرفته است.

در بخش دوم کتاب، نهضت اسلامی ایران به طور مشخص هدف تحقیق و تتبع قرار گرفته، ماهیت، هدف، رهبری و بالاخره آفات این نهضت به تفضیل بررسی گردیده است. از جمله آفات نهضت به این عوامل اشاره شده است: نفود اندیشه های بیگانه، تجددگرایی افراطی، ناتمام گذاشتن نهضت ، رخنه فرصت طلبان، ابهام طرحهای آینده، کم شدن خلوص.

این کتاب مقارن با آغاز دوره آخر نهضت اسلامی در سال 1356 نگارش یافته که برای استاد خطرات زیادی در برداشت.

بیست گفتار

این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر بیست سخنرانی که بین سالهای 1378 تا 1382 قمری برابر با 1338 تا 1341 شمسی برای عموم ایراد شده و در زمان حیات استاد به چاپ رسیده است. عنوان برخی از این گفتارها عبارتند از: عدالت از نظر علی (ع) اصل عدل در اسلام، مبانی اولیه حقوق از نظر اسلام، فواید و آثار ایمان، نظر اسلام درباره علم، پرسشهای دینی، عقل و دل، قرآن و مسئله تفکر.

پاسخهای استاد به نقدهایی بر کتاب مسئله حجاب

این کتاب مشتمل است بر نقدهای یکی از فضلا بر کتاب مسئله حجاب و پاسخهای استاد به آن نقدها. مطالعه این کتاب علاوه بر اینکه تا حدی روش فقهی استاد را آشکار می سازد، نشان می دهد که چگونه استاد شهید از یک سو با تز استعماری «اسلام منهای روحانیت» مبارزه می کند تا آنجا که جان خود را در این راه فدا می نماید و از سوی دیگر با جمود و تحجّر در می آویزد.

پانزده گفتار

این کتاب مجموعه ای مشتمل بر پانزده سخنرانی در زمانها و مکانهای مختلف، و از سنخ کتابهای ده گفتار و بیست گفتار که در زمان حیات آن متفکر شهید منتشر شده اند می باشد. مطالب این کتاب بسیار متنوع و جالب توجه و مورد نیاز امروز ماست و همچون سایر آثار استاد از اتقان و استقامت رأی برخوردار است. برخی از اهمّ موضوعات طرح شده در این کتاب عبارتند از: مسئله نفاق، روابط بین الملل اسلامی، لزوم تعظیم شعائر اسلامی، نهضت آزادی بخش اسلام، اسلام و نیازهای جهان امروز.

پنج مقاله

این کتاب شامل بر پنج مقاله به قلم استاد شهید است که وجه مشترک آنها نگاه کلی یا خاص به اسلام و قرآن است. عناوین مقالات به ترتیب درج در کتاب عبارتند از: دین و مذهب، احتجاجات قرآن، نقدی بر ترجمه قرآن به قلم مرحوم ابوالقاسم پاینده، نماز، اسلام برتر است.

پیامبر امّی

این کتاب در اصل مقاله ای بوده است به قلم استاد شهید که در سال 1347 هجری شمسی در کتاب محمد ^(ص) خاتم پیامبران -  که از سوی مؤسسه حسینیه ارشاد و زیر نظر آن شهید منتشر شد -  به چاپ رسید و پس از آن در زمان حیات استاد نیز به صورت رساله ای کوچک به زیور طبع آراسته شد. عناوین مباحث طرح شده در این کتاب عبارتند از: رسول درس ناخوانده، دبیران پیغمبر، جریان حدیبیّه، ادعای عجیب، اتهام مخالفان، در فصل پایانی تحت عنوان «نتیجه» به جمع بندی و نتیجه گیری از مطالب کتاب پرداخته شده است.

تعلیم و تربیت در اسلام

این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر کلیه سخنرانیهای موجود از استاد شهید درباره «تعلیم و تربیت اسلامی» که از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول شامل سیزده جلسه سخنرانی استاد در جمع دبیران تعلیمات دینی است. برخی از اهمّ موضوعات طرح شده در این بخش عبارتند از: پرورش عقل، تربیت عقلانی انسان، مسئله عادت، فعل اخلاقی، کرامت نفس در قرآن و حدیث، ریشه الهامات اخلاقی.

بخش دوم شامل بحثهایی است که در انجمن اسلامی پزشکان در شش جلسه انجام شده است. برخی از عناوین این بحثها از این قرار است: پرورش جسم و پرورش استعداد عقلانی، تاریخچه تعقل از نظر مسلمین ، عوامل تربیت.

توحید

این کتاب مجموعه هفده جلسه بحث و انتقاد انجمن اسلامی پزشکان درباره «توحید» در سالهای 46 و 47 شمسی است. در بخش اول کتاب، مسئله توحید به طور کلی طرح شده و اینکه آیا اصولاً راهی برای اثبات وجود خدا وجود دارد یا خیر. فصول بعدی کتاب به تبیین راههای اثبات وجود خدا یعنی راه فطرت، راههای علمی و شبه فلسفی (برهان نظم، راه هدایت موجودات، راه خلقت)­، راههای عقلانی و فلسفی (برهان محرک اول، برهان سینوی، برهان وجودی) اختصاص داده شده است. در فصل «پاسخ به شبهات» دو شبهه مهم، یکی سازگاری اصل تکامل با توحید و دیگری مسئله شرور، بدیها و بی نظمی ها در کار عالم مورد بررسی قرار گرفته اند. در ارتباط با بحث توحید و تکامل، نظریات مختلف درباره پیدایش «انواع» از جمله نظریه «تکامل انواع» داروین به تفصیل مورد بحث واقع شده اند. در خصوص توحید و مسئله شرور نیز ضمن تحلیل ماهیت شرور و انواع آنها، فلسفه شرور در نظام کلی عالم تبیین گردیده و شبهه موجود در این زمینه دفع شده است.

جاذبه و دافعه علی علیه السلام

این کتاب مجموعه ای است از چهار سخنرانی که در روزهای 18 تا 21 ماه مبارک رمضان سال 1348 در حسینیه ارشاد ایراد شده است و مشتمل است بر یک مقدمه و دو بخش. در مقدمه کلیاتی درباره جذب و دفع به طور عموم و جاذبه و دافعه انسانها به طور خصوص بحث شده است. در بخش اول، جاذبه علی(ع) که همواره دلهایی را به سوی خود کشیده است و می کشد و فلسفه آن و فایده و اثر آن، مورد بحث قرار گرفته است. در بخش دوم، دافعه نیرومند آن حضرت که چگونه عناصری را به سختی طرد می کرد و دور می انداخت، توضیح و تشریح شده است و ثابت گردیده که علی(ع) دو نیرویی بوده است و هر کس که بخواهد در مکتب او پرورش یابد باید دو نیرویی باشد.

جهاد

این کتاب حاصل چهار جلسه سخنرانی استاد شهید است که در سال 1350 شمسی در مسجدالجواد (تهران) در جمع عمومی و به طور هفتگی ایراد شده است. بحث کلی کتاب پیرامون مفاد و مضمون آیه 29 از سوره توبه می باشد که به لزوم نبرد مسلمانان با بعضی از اهل کتاب که خصوصیات آنها در آیه مبارک آمده است تصریح دارد. از جمله مطالبی که در این کتاب مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت است می توان به این مطالب اشاره نمود: مطلق یا مقید بودن جنگ با اهل کتاب، فلسفه و هدف جهاد، تفاوت میان مشرک و غیر مشرک، پیمان با کفار، جنگ دفاعی، حقوق انسانیت، جنگ برای رفع مانع از ایمان و توحید، مقیاس حقوق شخصی و حقوق عمومی، آزادی فکر یا آزادی عقیده، جزیه.

حج

این کتاب گزیده ای از یادداشتهای استاد درباره حج و مسائل مرتبط با آن می باشد. در این کتاب نقش حج در وحدت و تفاهم مسلمانان، فایده و لزوم درس اخلاق برای مسافران حج، کعبه و نقش اجتماعی آن، احرام و فلسفه آن، اسرار حج و مطالب جالب و خواندنی دیگر مورد بحث قرار گرفته است. بدیهی است که اگر استاد قصد داشتند کتابی مستقل درباره حج بنگارند بسیار کامل تر و غنی تر از این کتاب – که صرفاً گزیده ای از یادداشت های ایشان است – می گردید. در عین حال مسائل و مباحث طرح شده در این کتاب به نوبه خود میتواند برای اقشار مختلف و بویژه اهل تحقیق و پژوهش و نیز راهیان خانه خدا آموزنده و راهگشا باشد.

حکمتها و اندرزها (1و2)

این کتاب مجموعه ای است دو جلدی و مشتمل بر مقالاتی از استاد شهید که در سالهای 1331 تا 1341 هجری شمسی برای یک برنامه عمومی آشنایی با فرهنگ اسلامی و جهت ایراد به صورت گفتار و خطابه به رشته تحریر در آمده است و بیشتر مطالب آن پیرامون راه و رسم زندگی و دستورات اسلام در این باب است. کتاب مذکور که بعد از شهادت استاد به چاپ رسیده است، در مقایسه با سایر آثار استاد از یک سو شبیه به کتاب بیست گفتار است و از سوی دیگر به کتاب داستان راستان شباهت دارد. برخی از عناوین مباحث طرح شده در این کتاب عبارتند از: بردگان و آزادگان، ارکان سعادت بشر، ایمان و عمل صالح، خواری معصیت و عزت طاعت، حقیقت زهد، راه نیل به آسایش، اغتنام فرصتها، سیره رسول اکرم، عشق الهی، فریضه علم، کار در اسلام.

حماسه حسینی (1و2)

این کتاب مجموعه ای است دو جلدی که جلد اول آن شامل سخنرانیها و جلد دوم مشتمل بر نوشته ها و یادداشتهای استاد شهید درباره حادثه کربلاست.

عناوین سخنرانیهای جلد اول به ترتیب عبارتند از: حماسه حسینی، تحریفات در واقعه تاریخی کربلا، ماهیت قیام حسینی، تحلیل واقعه عاشورا، شعارهای عاشورا، عنصر امر به معروف و نهی از منکر در نهضت حسینی، عنصر تبلیغ در نهضت حسینی.

مطالب جلد دوم که به مرور ایام نگاشته شده از نظر اجمال و تفصیل متفاوت می باشد، به طوری که برخی از آنها به صورت یک مقاله است و برخی دیگر چند سطری بیش نیست و در موارد اندکی، مطلب با اشاره بیان شده است.

خاتمیت

این کتاب مشتمل بر ده جلسه سخنرانی تحت عنوان «خاتمیت» است که در حدود سال 1347 شمسی در حسینیه ارشاد ایراد شده است. عناوین مباحث طرح شده در این جلسات به ترتیب عبارتند از: خاتمیت در قرآن و حدیث، علم و عقل جانشین نبوت تبلیغی، فلسفه ختم نبوت تشریعی، تعلیمات اسلام و هدفهای پایان ناپذیر، جبر تاریخ و جاوید ماندن اسلام، نقش علما در دین خاتم، صفات علمای جانشین انبیاء غیر مشرّع، ارکان خاتمیت، استعداد پایان ناپذیر قرآن و سنت، قابلیت پایان ناپذیر منابع اسلامی.

ختم نبوت

این کتاب در اصل مقاله ای بوده است به قلم استاد شهید که در سال 1347 هجری شمسی در کتاب محمد(ص) خاتم پیامبران – که از سوی موسسه حسینیه ارشاد و زیر نظر آن شهید منتشر شد. به چاپ رسید و پس از آن و در زمان حیات استاد نیز به صورت رساله ای کوچک انتشار یافت. عناوین مباحث طرح شده در این کتاب عبارتند از: راز ختم نبوت، جبر تاریخ، نیازمندیها، مقتضیات زمان، تحرک و انعطاف، اجتهاد.

خدمات متقابل اسلام و ایران

این کتاب تکمیل شده و تفصیل یافته نه جلسه سخنرانی است که در ماه محرم و صفر سال 1388 قمری (1346 شمسی) در حسینیه ارشاد ایراد شده است. مطالب بحث شده در این سخنرانیها مجموعاً سه بخش: اسلام اسلام از نظر ملیت ایرانی، خدمات اسلام به ایران و خدمات ایران به اسلام تدوین یافته است.

در بخش اول به این پرسش پاسخ داده شده است که آیا هیچ گونه تضاد و تناقضی میان احساسات مذهبی و احساسات ملی ما ایرانیان وجود ندارد یا اینکه اساساً دارای دو نوع احساس متضاد (مذهبی و ملی) می باشیم؟

بخش دوم متکفل پاسخ به پرسش دیگری است و آن اینکه دین اسلام آنگاه که در چهارده قرن پیش به ایران وارد شد، چه تحولات و دگرگونیهایی در میهن ما به وجود آورد و آیا اصولاً ورود اسلام به ایران برای این کشور موهبت بود یا فاجعه؟ فصل «کارنامه اسلام در ایران» در واقع ماحصل و نتیجه نهایی مباحث مطرح شده در این بخش است در این فصل رهاوردهای ارزشمند اسلام برای ایران بیان شده است. در بخش سوم به پرسش دیگری پاسخ داده شده و آن اینکه ایرانیان چه نقشی در راه نشر و بسط تعالیم دین اسلام داشته اند و انگیزه ایرانی در این خدمات چه بوده است؟

با مطالعه کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، خواننده به این نتیجه روشن دست خواهد یافت که «مسائل مشترک اسلام و ایران، هم برای اسلام افتخارآمیز است و هم برای ایران؛ برای اسلام به عنوان یک دین که به حکم محتوای غنی خود ملتی باهوش و متمدن و صاحب فرهنگ را شیفته خویش ساخته است، و برای ایران به عنوان یک ملت که به حکم روح حقیقت خواه و بی تعصب و فرهنگ دوست خود بیش از هر ملت دیگر در برابر حقیقت خضوع کرده و در راهش فداکاری نموده است.» این کتاب نقش اساسی در مبارزه با سیاست رژیم شاه در اسلام زدایی از ایران و ترویج ناسیونالیسم ایرانی داشته است.

داستان راستان (1و2)

این مجموعه دو جلدی شامل 125 داستان برگرفته از کتب حدیث و نیز کتب رجال و تراجم و تواریخ و سیر است. قهرمان داستانها غالباً پیشوایان بزرگ دین و یا شخصیتهای بزگوار علمی و فقهی می باشند. این داستانها علاوه بر آنکه عملاً می تواند راهنمای اخلاقی و اجتماعی سودمندی باشد، معرّف روح تعلیمات اسلامی نیز هست و خواننده از این رهگذر با حقیقت و روح تعلیمات اسلامی آشنا می شود.

درسهای اسفار (1-6)

این کتاب مجموعه درسهای کتاب اسفار ملاصدرا توسط استاد شهید آیت الله مطهری در حوزه علمیه قم در سالهای 1356 و 1357 می باشد که بعد از شهادت ایشان تنظیم و چاپ شده است. استاد شهید در این درسها قسمتی از مبحث «قوه و فعل» کتاب اسفار را تدریس نموده اند و علت انتخاب این مبحث، مطرح بودن برخی اندیشه های مارکسیستی در ارتباط با مسئله حرکت در آن دوره بوده است. این کتاب از یک سو غنای فلسفه اسلامی را نمایان می کند و از سوی دیگر دقت نظر و تسلط آن استاد شهید را بر مسائل فلسفی آشکار می سازد و همانند سایر آثار استاد از بیانی روشن و روان برخوردار است. این مجموعه شامل شش مجلد می باشد.

ده گفتار

این کتاب مشتمل بر نه سخنرانی و یک مقاله است. گفتار اول تا گفتار هفتم سخنرانیهایی است که در فاصله مهرماه 1339 تا مهرماه 1341 شمسی در محفلی ماهانه به نام «انجمن ماهانه دینی» در تهران ایراد شده است. عناوین این جلسات از این قرار است: تقوا (دو جلسه)، امر به معروف و نهی از منکر، اصل اجتهاد در اسلام، احیای فکر دینی، فریضه علم، رهبری نسل جوان. گفتارهای هشتم و نهم تحت عنوان «خطابه و منبر» در حدود سالهای 39-41 شمسی در انجمن اسلامی مهندسین ایراد شده و در کتابی به نام گفتار عاشورا در همان سالها چاپ و منتشر گردیده است. بخش آخر کتاب به مقاله « مشکل اساسی در سازمان روحانیت» اختصاص یافته است. این مقاله در سال 1341 شمسی در کتابی به نام بحثی درباره مرجعیت و روحانیت چاپ و منتشر شد.

سیری در سیره ائمه اطهار علیهم السلام

این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و هشت فصل است و موضوع همه آنها در اطراف سیره ائمه اطهار علیهم السلام – خصوصاً از نظر چگونگی برخورد با مسئله خلافت و حکومت – می باشد.

عنوان فصول مختلف عبارت است از: مشکلات علی (ع)، صلح امام حسن (ع)، سخنی پیرامون امام زین العابدین (ع)، امام صادق(ع) و مسئله خلافت، موجبات شهادت امام موسی کاظم (ع)، مسئله ولایت عهدی امام رضا (ع)، سخنی درباره امام حسن عسکری(ع)، عدل کلی، مهدی موعود.

سیری در سیره نبوی

این کتاب دارای سه بخش است. بخش اول که «دیباچه» نام گرفته شامل دو مقاله تحت عنوانهای «دعوتهای سه بعدی» و «موج اسلامی» است. بخش دوم که قسمت اصلی کتاب را تشکیل می دهد مشتمل بر هشت سخنرانی تحت «سیره نبوی» است که در ایام فاطمیه سال 1396 هجری قمری مطابق با فروردین 1354 هجری شمسی در مسجد جامع بازار تهران ایراد شده است. قبل از ورود به این بحث، استاد شهید بحث کوتاهی پیرامون این فکر انحرافی که «ما قادر به پیروی از اولیاء دین نیستم» می نمایند. این بحث مقدمه آن هشت جلسه سخنرانی قرار داده شده است.

بخش سوم این کتاب که «ضمیمه» نام گرفته متشکل از یک سخنرانی و ترجمه صد سخن از پیامبر(ص) می باشد. سخنرانی مذکور تاریخچه ای است از زندگی رسول اکرم(ص) و نیز تحلیل سخنانی چند از آن بزگوار که در هفدهم ربیع الاول مصادف با زاد روز پیامبر (ص) و امام صادق (ع) و در حدود سال 1348 شمسی در حسینیه ارشاد ایراد شده است.

سیری در نهج البلاغه

این کتاب مجموع مقالات متسلسلی است که در سالهای آخر حیات مبارک ایشان است که با حضور برخی دانشجویان و اساتید فلسفه دانشگاه تهران در محل منزل آن شهید تدریس می شد. این درسها در واقع یک بحث آزاد بوده است، لذا گاهی حضار اظهار نظر کرده اند و استاد پاسخ داده اند و گاهی مسائل فلسفه غرب مطرح شده و با فلسفه اسلامی تطبیق داده شده است.

مباحث این کتاب، از تسلط استاد شهید بر فلسفه اسلامی و از ذهن منظم و دقیق و حادّ و نقّاد ایشان حکایت می کند. اهمّ مسائلی که در این مجموعه چهارجلدی به آنها پرداخته شده است عبارتند از: بداهت وجود، اشتراک معنوی وجود، اصالت وجود، وحدت و کثرت وجود، وجود ذهنی، اتحاد عاقل و معقول، معقولات ثانیه، مسائل مربوط به عدم، مناط صدق در قضایا، تعلق جعل به وجود، مواد ثلاث، مباحث مربوط به امکان، مسئله شناخت، حدوث و قدم، ماهیت و لواحق آن.

شش مقاله

این کتاب – چنانکه از نامش پیداست – مشتمل بر شش مقاله است که در موضوعات مختلف می باشد. سه مقاله اول یعنی «ختم نبوت»، «پیامبر امّی» و «ولاءها و ولایتها» به طور مجزا نیز منتشر شده اند و قبلاً در کتاب محمد(ص) خاتم پیامبران – که به کوشش استاد شهید به مناسبت آغاز پانزدهمین قرن بعثت در سال 1387 هجری قمری برابر با 1347 هجری شمسی از طرف مؤسسه حسینیه ارشاد منتشر شد – به چاپ رسیده است.

مقاله «الغدیر و وحدت اسلامی» قبلأ در کتاب یادنامه علامه امینی(ره) – که در سال 1350 منتشر شد – درج گردیده است.

مقاله «الهامی از شیخ الطائفه» قبلأ در کتاب هزاره شیخ طوسی – که مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت آن فقیه بزرگ در تاریخ 28 اسفند 1348 تا 3 فروردین 1349 در دانشگاه مشهد است – منتشر شده است. و سرانجام «مزایا و خدمات مرحوم آیت الله بروجردی» مقاله ای است که در سال 1340 پس از رحلت آن مرجع گرامی به رشته تحریر درآمده و در کتاب مرجعیت و روحانیت به چاپ رسیده است.

عدل الهی

در این کتاب تلاش شده تا ابتدا اصل مسئله «عدل الهی» به روشنی طرح شود و سپس مسائل مرتبط با آن نظیر تبعیضها و تفاوتها، قضا و قدر، شرور، مجازاتهای اخروی و ... مورد بحث استدلالی قرار گیرد. کتاب در یک مقدمه و نه بخش تنظیم شده است. نکته مهم و قابل توجه درباره این کتاب آن است که مباحث دشوار فهم و دیریاب فلسفی و کلامی با بیانی شیوا و روان و در عین حال مستدلّ و متقن طرح شده به گونه ای که برای ناآشنایان با مفاهیم و اصلاحات فلسفی نیز قابل فهم و سودمند می باشد.

عرفان حافظ

این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر پنج جلسه کنفرانس در همین موضوع که در حدود سال 1350 هجری شمسی در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران ایراد شده است.

این کتاب همچون دیگر آثار استاد نشان دهنده دقت و نکته سنجی ایشان در امر تحقیق است و به سبب موضوعش از حال و هوای لطیف عرفانی برخوردار می باشد که بیانگر بعد عرفانی شخصیت استاد نیز هست.

علل گرایش به مادیگری

آنچه در این کتاب آمده در حقیقت نقد و بررسی گوشه ای از تاریخ عقاید و اندیشه های بشری است. موضوع اصلی بحث این کتاب، یعنی اثبات یا انکار خدا، قطعاً حساس ترین و شورانگیزترین موضوعی است که از فجر تاریخ تاکنون اندیشه ها را به خود مشغول داشته است. استاد شهید در این کتاب به طرح علل و عوامل گرایش به مادیگری می پردازند و مشخصاً از این عوامل به عنوان مهمترین آنها نام می برند: نارسایی مفاهیم دینی کلیسا، نارسایی مفاهیم فلسفی غرب، نارسایی مفاهیم اجتماعی و سیاسی، نقص روشهای تبلیغی، نامساعد بودن جوّ اخلاقی و اجتماعی.

در بخش پایانی کتاب چند راه برای مبارزه با گرایش به مادیگری از طرف مؤلف پیشنهاد شده است که عبارتند از: عرضه داشتن مسائل اجتماعی و سیاسی و ابتناء حقوق سیاسی و اجتماعی بر مکتب الهی، مبارزه با هرج و مرج تبلیغی و اظهار نظر افراد غیر متخصص، فراهم کردن محیط مساعد اخلاقی و اجتماعی و هماهنگی آن با مفاهیم متعالی معنوی، بازگردانیدن حماسه به مفاهیم اسلامی.

فطرت

«فطرت» عنوان بحثهایی است که در سالهای 1355 و 1356 شمسی در تهران و در جمع معلمان و دبیران مدرسه نیکان طی ده جلسه ایراد شده و ظاهراً به دلیل برخورد با نهضت اسلامی و افزایش مشاغل اجتماعی استاد شهید متوقف گردیده است.

استاد ابتدا معنای «فطرت» و تفاوت آن را با «غریزه» و «طبیعت» روشن می سازند. سپس نظریات گوناگون مطرح در خصوص چگونگی معلومات فطری را طرح کرده، نظر قرآن را با ذکر آیاتی چند از کلام وحی ارائه می نمایند. فصول بعدی کتاب به توجیه گرایشهای مقدس و انسانی، تکامل اصالتهای انسانی، مبنا و منشأ مذهب و نقد نظریات گوناگون در جمع این باب اختصاص یافته است.

فلسفه اخلاق

این کتاب مشتمل بر سیزده جلسه سخنرانی پیرامون «فلسفه اخلاق» و دارای دو بخش است. بخش اول که قسمت اعظم کتاب را تشکیل می دهد متشکل از ده سخنرانی استاد در سال 1351 شمسی و در ماه مبارک محرم در مسجد ارک تهران می باشد. در این بخش علاوه بر فلسفه اخلاق، درباره اخلاق اسلامی نیز بحث شده است.

بخش دوم متشکل از سه سخنرانی تحت عناوین «اخلاق کمونیستی»، « مسئله خودی در اخلاق» و «معیار فعل اخلاقی» است که در زمانها و مکانهای مختلف ایراد شده اند. در فصل «اخلاق کمونیستی» مفهوم تکامل از نظر مارکسیسم و نیز آزادی و مساوات از دیدگاه این مکتب طرح و نقد گردیده است. در فصل «مسئله خودی در اخلاق» انواع «خود» و «خودپرستی» (خود شخصی، خود خانوادگی و خود ملی) و نیز نحوه مبارزه با آنها بیان شده و فضایل اخلاقی از منظر مکتب اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل «معیار فعل اخلاقی» ضمن تعریف فعل طبیعی و فعل اخلاقی و تمیز نهادن بین آن دو، معیار فعل اخلاقی از نظر متفکران و فیلسوفان غربی طرح و بررسی گردیده است.

فلسفه تاریخ (1-4)

این کتاب یک مجموعه چهار جلدی است و در اصل، درسهای استاد شهید پیرامون «فلسفه تاریخ» بوده است که در سالهای 1355 و 1357 (تا زمان آغاز انقلاب اسلامی) در جمع برخی از شاگردان دانشگاهی استاد و در منزل ایشان ایراد می شده است. روش درس به این صورت بوده است که کتابی در موضوع مذکور معرفی می شده و دانشجویان به ترتیب روی فصول مختلف آن کتاب کنفرانس می داده اند و استاد شهید در ضمن کنفرانس افراد و یا پس از آن، مطالبی را بیان می کرده اند. از جمله کتابهایی که در این جلسات مورد نقد و بررسی قرار گرفته می توان به این کتابها اشاره نمود: لذات فلسفه اثر ویل دورانت، تاریخ چیست؟ اثر ای.اچ. کار، مارکس و مارکسیسم اثر آندره پی یتر، در جلد چهارم، فلسفه تاریخ از دیدگاه قرآن مورد بررسی قرار گرفته است.

قیام و انقلاب مهدی علیه السلام

این کتاب حاوی دو بخش مجزّا از یکدیگر است. بخش اول یعنی «قیام و انقلاب مهدی(ع) از دیدگاه فلسفه تاریخ» ابتدا به صورت مقاله ای کوتاه و مختصر در یک نشریه دینی در تهران منتشر شد و سپس با افزوده شدن مطالبی بر آن، به شکل کتاب درآمد. در این بخش مسئله مهدویت یا اندیشه پیروزی نهایی حق بر باطل در گستره تاریخ از دیدگاه قرآن در مقایسه با تئوریهایی که تاریخ را تحلیل مادی کرده اند، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

بخش دوم کتاب که عنوان «شهید» دارد، تفصیل یافته یک سخنرانی در شب عاشورای سال 1393 هجری قمری در تهران است. در این بخش ارزش شهادت و قداست و علوّ مقام شهید از جنبه های گوناگون بررسی شده است.

کلیات علوم اسلامی (1-3)

جلد اول از این مجموعه شامل دو بخش منطق و فلسفه، جلد دوم مشتمل بر سه بخش کلام، عرفان و حکمت عملی، و جلد سوم دربردارنده دو بخش اصول فقه و فقه است. ویژگی مهم این سلسله مباحث این است که چون در اصل تقریرات درسهای استاد شهید برای دانشجویان سالهای اول دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران بوده، با بیانی روان و شیوا و قابل فهم برای مبتدیان نگارش یافته و برای افرادی که با اصطلاحات پیچیده علوم اسلامی آشنایی ندارند، درک و فهم آنها از طریق دسته بندی مطالب و شرح اصطلاحات، بسیار آسان گردیده است.

گفت و گوی چهارجانبه

این کتاب، متن سخنان استاد شهید آیت الله مطهری، آیت الله خامنه ای (رهبر گرانقدر انقلاب اسلامی)، استاد فخرالدین حجازی و دکتر علی شریعتی در مجلس است که در حدود سال 1355 هجری شمسی در تهران در یک منزل شخصی برگزار شده است. مطالبی که در این محفل مطرح شده به خوبی فضای فکری و فرهنگی جامعه خصوصاً دانشجویان و روشنفکران آن زمان یعنی سالهای نزدیک به انقلاب اسلامی را نشان می دهد و خواننده را به 26 سال قبل باز می گرداند و در آن فضا قرار می دهد. این سخنان ضمن اینکه ویژگیهای فکری هر یک از صاحب نظران فوق الذکر را آشکار می سازد، حاکی از نکته سنجی و انحراف شناسی و استقامت رأی استاد مطهری می باشد. مطالعه این کتاب درسهایی نیز برای امروز ما دارد.

مسئله حجاب

این کتاب در واقع حاصل سلسله بحثها و درسهایی بوده که توسط استاد شهید در جلسات انجمن اسلامی پزشکان القاء شده و متضمن پنج بخش است.

در بخش اول تاریخچه حجاب در قوم یهود، ایران باستان، جاهلیت عرب و هند مورد بررسی واقع شده است. در بخش دوم علت پیدا شدن حجاب در میان اقوام و ملل گوناگون و نظریات متنوع در این باب (ریاضت و رهبانیت، عدم امنیت، استثمار زن، حسادت مرد و ...) طرح و نقد شده است. بخش سوم به تبیین فلسفه پوشش در اسلام از ابعاد و جوانب مختلف اختصاص یافته است. در بخش چهارم به ایرادها و اشکالهایی که بر اصل حجاب و پوشش از سوی مخالفان حجاب گرفته می شود پاسخ های مستدل و منطقی داده شده است. در بخش پایانی کتاب، اصل حجاب و حدود آن با عنایت به آیات و روایات و سیره مسلمین به طور مفصل مورد بحث و بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است این کتاب نقش اساسی در خنثی کردن سیاست ترویج بی حجابی رژیم پهلوی داشته است.

مسئله ربا (به ضمیمه مسئله بیمه)

این کتاب مباحثی است پیرامون ربا، بانک و بیمه و شامل دو بخش می باشد. بخش اول بحثهایی است تحت عنوان «مسئله ربا و بانک» که در سال 1354 در سلسله جلساتی که در انجمن اسلامی پزشکان برپا بوده ایراد شده است. در آن جلسات، قبل از استاد شهید، به ترتیب آقایان مهندس اکبر طاهری، مهندس بازرگان و شهید دکتر بهشتی در این باره سخن گفته اند. به همین جهت استاد شهید ضمن بیانات خود، اشاراتی نیز به سخنان افراد مذکور دارند.

بخش دوم شامل مباحثی است درباره بیمه که در سال 1352 در انجمن اسلامی پزشکان ایراد شده است.

مسئله شناخت

موضوع «شناخت» از جمله موضوعهای اساسی در مکاتب فلسفی جهان به شمار می آید. استاد شهید نیز با توجه به اهمیت این موضوع و نقشی که می تواند در تبیین معارف اسلامی داشته باشد، طرح و بررسی آن را بویژه در میان نسل جوان و قشر تحصیل کرده که تشنه آموختن است امری لازم می دانستند. این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر ده جلسه سخنرانی آن متفکر شهید که در محرم سال 1397 قمری برابر با سال 1356 شمسی – زمانی که ایشان ممنوع المنبر بوده اند – در کانون توحید (تهران) ایراد شده است و با توجه به رواج افکار مارکسیستی در آن دوران، نیاز مبرم فکری آن زمان بوده گرچه مسئله شناخت همیشه برای انسان مطرح است و پایه جهان بینی به شمار می رود.

در این کتاب مطالبی همچون امکان شناخت، ابزارهای شناخت، منابع شناخت، مراحل و درجات شناخت، مکانیسم تعمیم شناخت حسی و ... مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند.

معاد

این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر ده جلسه بحث و انتقاد پیرامون مسئله «معاد» در انجمن اسلامی پزشکان که تاریخ آن به سال 1350 هجری شمسی باز می گردد. در این جلسات، علاوه بر نظریات مشهور درباره معاد، نظریه جدیدی که از ناحیه برخی روشنفکران مسلمان ابراز شده و در واقع معاد را به «تجدید حیات مادی دنیا به شکل دیگر» تفسیر کرده اند نیز به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته و با اظهارات پایه گذار این نظریه، گاهی بحث حالت مناظره به خود گرفته و این امر بر شیرینی مطلب افزوده است.

سبک بحث در این کتاب، همچون سبک بحث در کتابهای توحید، نبوت و امامت و رهبری یک سبک جدید است و در یک قالب خاص نمی گنجد و مخصوصاً به نظریات جدید درباره معاد و یا نظریات جدید علمی مرتبط با مسئله معاد نیز توجه شده است.

مقالات فلسفی

این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر تعدادی مقاله فلسفی. تاریخ نگارش این مقالات بعید است و به حدود پانزده تا بیست سال قبل از شهادت استاد بر می گردد. مگر مقاله «اصل تضاد» که به سالهای آخر حیات مبارک ایشان مربوط می شود.

غیر از مقالات «اصالت روح»، «قرآن و مسئله ای از حیات»، «توحید و تکامل» و «پرسشهای فلسفی ابوریحان از بوعلی» بقیه مقالات پس از شهادت استاد منتشر شده و از مقالات اخیر مقاله «اصل تضاد در فلسفه اسلامی» ترکیبی است از چند سخنرانی و یک مقاله استاد در این زمینه که التبه به رؤیت ایشان رسیده و اصطلاحات و اضافاتی بر آن معمول داشته بودند و پس از شهادت استاد؛ با یک بازبینی که توسط برخی شاگردان ایشان انجام شد به چاپ رسید؛ و سایر مقالات نوشته هایی نسبتاً مدوّن از استاد بوده که پس از شهادت ایشان از میان یادداشتهایشان انتخاب و چاپ شده است. البته همه مقالات این کتاب، فلسفی محض نیست، برخی از آنها جنبه های دیگری نیز دارد.

مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی

مجموعه «مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی» شامل شش جلد با این عناوین است: انسان و ایمان، جهان بینی توحیدی، وحی و نبوت، انسان در قرآن، جامعه و تاریخ، زندگی جاوید یا حیات اخروی.

این مجموعه شش جلدی آخرین اثر نگارشی استاد شهید به شمار می آید. انگیزه ایشان از نگارش این مجموعه، بیشتر رفع شبهات و نمایاندن انحرافات فکری در زمینه اصول دین بوده است. این مجموعه در واقع یک دوره اصول عقاید است ( غیر از مسئله امامت که در کتاب امامت و رهبری بحث شده است) و از سبکی بدیع و بیانی شیوا برخوردار است و برای آنکه کتاب درسی قرار گیرد مناسب است.

شرح اجمالی شش جلد این مجموعه از این قرار است:

1. انسان و ایمان

در این کتاب، قلمرو انسان در ناحیه آگاهیها و خواسته ها در مقایسه با حیوان مورد بررسی قرار گرفته و ملاک امتیاز انسان از حیوان، علم و ایمان دانسته شده است. رابطه علم و ایمان و آثار و فواید ایمان مذهبی، از بحثهای دیگر این کتاب است. در ادامه پس از طرح ضرورت وجود مکتب و ایدئولوژی و برشمردن انواع ایدئولوژی، مکتب اسلام به عنوان مکتبی جامع و همه جانبه مورد توجه واقع شده است. منابع تفکر در اسلام (طبیعت، تاریخ و ضمیر انسان) بحث پایانی کتاب را تشکیل می دهد.

2. جهان بینی توحیدی

در این کتاب ابتدا پس از تعریف جهان بینی، انواع جهان بینی ها (علمی، فلسفی، مذهبی) معرفی شده و جهان بینی توحیدی به طور عام و جهان بینی اسلامی به طور خاص، واجد تمام ویژگیهای یک جهان بینی خوب دانسته شده است. در ادامه کتاب، مراتب و درجات توحید و شرک و در خاتمه تاریخچه اصل عدل در فرهنگ اسلامی ذکر شده است.

3. وحی و نبوت

بحث «هدایت عامّه» حسن مطلع این کتاب را تشکیل می دهد. اختصاصات پیامبران (اعجاز، عصمت، خلوص نیّت...)، نقش تاریخی پیامبران و هدف نبوتها و بعثتها از دیگر مباحث روشنگر این کتاب است. در بخش دیگری از این کتاب، قرآن به عنوان معجزه ختمیه و جنبه های اعجاز آن مورد دقت و بررسی قرار گرفته است. مشخصات شناخت شناسی، جهان بینی و ایدئولوژی اسلامی و نیز سیره پیامبر اسلام و صفات ممتاز آن حضرت در ابعاد گوناگون حیات فردی و اجتماعی، پایان بخش این کتاب است.

4. انسان در قرآن

این کتاب به معرفی انسان قرآنی می پردازد، انسانی چند بعدی که سرشار از جاذبه های معنوی همچون علم و دانایی، خیر اخلاقی و ... است. در عین حال محدودیتهایی مانند وراثت و محیط طبیعی و جغرافیایی، چنین انسانی را فرا گرفته است و او به حکم عقل و علم از یک طرف و اراده و ایمان از طرف دیگر، تغییراتی در این عوامل محدود کننده ایجاد می کند و آنها را با خواستهای خویش منطبق می سازد. بخش پایانی کتاب به بیان انواع خود آگاهی ها (فطری، فلسفی، جهانی، طبقات، ملی، انسانی، عرفانی و پیامبرانه) اختصاص یافته است.

5. جامعه و تاریخ

این کتاب در موضوع خود خصوصاً از نظر اثبات بی پایگی ماتریالیسم تاریخی و نشان دادن لغزشهای روشنفکران مسلمان در تحلیل حرکت تاریخ و عوامل محرک تاریخ، کم نظیر و شاید بی نظیر است. نکته درخور توجه این که استاد مطهری در این کتاب ارزشمند، فروپاشی نظامهای کمونیستی را پیش بینی کرده است، همچنان که بر این عقیده است که نظامهای سرمایه داری نیز سرنگون خواهند شد.

6. زندگی جاوید یا حیات اخروی

در بخش اول این کتاب راه شناخت خدا، راه شناخت جهان و راه شناخت روح و نفس انسان به عنوان راههای گوناگون ایمان به زندگی جاوید معرفی شده اند. در بخش دوم، موضوع اصالت روح و بقاء روح پس از مرگ مورد بحث قرار گرفته و بخش پایانی به زندگی پس از مرگ یعنی عالم برزخ و قیامت کبری اختصاص یافته است و استدلالهایی از قرآن آورده شده است.

نامه تاریخی استاد مطهری به امام خمینی(ره)

بخش اعظم این رساله کوچک را نامه تاریخی استاد مطهری به امام خمینی(ره) تشکیل می دهد که در سال 1356 هجری شمسی به نگارش درآمده است. این نامه وضع فرهنگی و سیاسی نهضت اسلامی را در سالهای آخر خود به خوبی تصویر می کند، وضعیت گروهها و برخی شخصیتهای اسلامی را از نظر خلوص یا انحراف ایدئولوژیک آشکار می سازد و خطر نفوذ اندیشه های بیگانه را حتی در انقلابیون موجّه گوشزد می نماید. نمونه ای از نامه های امام خمینی(ره) به استاد مطهری، همچنین پیامها و بیانات امام خمینی به مناسبت شهادت استاد مطهری به نیز شرح مختصری از زندگانی آن شهید فرزانه، زینت بخش این رساله است.

نبرد حق و باطل

این کتاب مشتمل بر دو بخش است. بخش اول با عنوان «نبرد حق و باطل» تلفیق شده پنج گفتار است که دو گفتار آن در سال 1356 در یک مدرسه دینی واقع در دماوند ایراد شده و سه گفتار دیگر، قسمتی از بحثهای آن متفکر شهید تحت عنوان «فلسفه تاریخ» می باشد که در همان سالها در منزل ایشان تدریس می شد.

بخش دوم، تنظیم شده دو سخنرانی تحت عنوان «تکامل اجتماعی انسان در تاریخ» است که در حدود سال 1350 در دانشگاه شیراز ایراد شده است.

نبوّت

این کتاب مجموعه ای است مشمتل بر چهارده جلسه بحث و انتقاد انجمن اسلامی پزشکان که در سال 1348 هجری شمسی ایراد شده است. سبک بحث یک سبک ابتکاری است و در قالب خاص مثلأ قالب متکلمین یا فلاسفه جای نمی گیرد، بلکه استاد با توجه به احاطه خود بر نظرات متکلمین و فلاسفه در این باب و با توجه به برخی علوم انسانی جدید مانند روان شناسی و با عنایت به شبهاتی که در این باب هست، یک طریق مخصوص را طی کرده اند و البته سوالاتی که در پایان جلسات مطرح شده است در تعیین خط سیر بحث مؤثر بوده است.

استاد شهید مطالب خود را در چهار بخش «راههای اثبات نبوت»، «وحی»، «معجزه» و «اعجاز قرآن» دسته بندی کرده اند و درباره ماهیت «وحی» و ماهیت «معجزه» که معمولاً در کتابهای کلامی کمتر بحث می شود، به تفصیل سخن رانده اند.

نظام حقوق زن در اسلام

این کتاب مجموع مقالاتی است که استاد شهید در طی سالهای 45- 46 شمسی در مجلسه زن روز تحت عنوان «زن در حقوق اسلامی» نشر دادند. این مقالات در پاسخ به سلسله مقالاتی نگارش یافت که در آن ها پیشنهادهایی درباره تغییر قوانین مدنی مربوط به حقوق خانوادگی ارائه شده و مطالبی بر ضد نصوص مسلّم قرآن عرضه گردیده بود. استاد با پاسخهای متقن و مستدل خود به این پیشنهادها در واقع نظام حقوق زن را در مکتب متعالی اسلام طرح و تدوین نموده، مسائلی همچون خواستگاری، ازدواج موقت، زن و استقلال اقتصادی، اسلام و تجدد زندگی، مقام زن در قرآن و مسائل متنوع دیگری را مورد بحث و تحقیق عالمانه قرار داده اند.

نظری به نظام اقتصادی اسلام

این کتاب مشتمل بر یک دیباچه و هشت بخش است. دیباچه از دو قسمت تشکیل شده: مقاله ای تحت عنوان «نظری به اقتصاد اسلامی» و بحثی درباره «اقتصاد سالم».

بخش اول این کتاب در تعریف اقتصاد و مفاهیم اقتصادی است. در بخش دوم درباره «مالکیت از نظر فلسفی» سخن رفته. بخشهای سوم و چهارم را بحث درباره «ارزش» و «ارزش اضافی» تشکیل می دهد. در بخش پنجم، سرمایه داری و سوسیالیسم از دیدگاه اسلام مورد بررسی قرار گرفته است. بخش ششم را «رساله های اقتصادی» تشکیل می دهد که مشتمل بر سه رساله است: «مالکیت زمین از نظر اسلام – انفال، مسئله ارث و سوسیالیسم». بخش هفتم مشتمل بر دو یادداشت است، یکی «یادداشت اسلام و اقتصاد» و دیگر «یادداشت نظری به نظام اقتصادی اسلام» که خلاصه و کلاسه فشرده ای است از مطالب کتاب.

نقدی بر مارکسیسم

این کتاب فراهم آمده از حدود چهل و پنج جلسه بحث درباره فلسفه مارکسیسم است که در سالهای 1355 و 1356 هجری شمسی در شهر مقدس قم و در یک جمع خصوص از طلاب ایراد شده است.

این بحثها شامل دو قسمت است: قسمت اول ، سیری است در فلسفه مارکسیسم که بر اساس کتاب مارکس و مارکسیسم (نوشته آندره پی یتر، ترجمه شجاع الدین ضیائیان، از انتشارات دانشگاه تهران) انجام شده است. در این قسمت نقد و بررسی فلسفه مارکسیسم مورد نظر نبوده بلکه تنها آشنا شدن با دیدگاههای فلسفه مارکسیسم مورد توجه بوده است؛ با این حال گاهی نیز به نقد و بررسی اجمالی نظریات مارکسیسم پرداخته شده است. در این قسمت، سیر بحث مطابق فصل بندی کتاب مارکس و مارکسیسم پیش رفته است و البته همه بخشهای کتاب مذکور مورد بررسی قرار نگرفته، بلکه بخشهایی انتخاب شده است. قسمت دوم مشتمل بر نقد و بررسی مسائل گوناگون مارکسیسم و بیان اختلاف نظرهای اسلام و مارکسیسم درباره این مسائل است.

این کتاب دارای نکات بدیع فراوان و حاکی از دقت نظر و نکته سنجی استاد شهید در مسائل فلسفی است و می توان آن را نوعی فلسفه تطبیقی دانست.

ولاء ها و ولایتها

این کتاب در اصل مقاله بوده است به قلم استاد شهید که در سال 1347 هجری شمسی در کتاب محمد (ص) خاتم پیامبران – که از سوی مؤسسه حسینیه ارشاد و زیر نظر آن شهید منتشر شد – به چاپ رسید و پس از آن و در زمان حیات استاد نیز به صورت رساله ای کوچک منتشر گردید. عناوین مباحث طرح شده در این کتاب عبارتند از: واژه «ولی»، ولاء منفی، ولاء اثباتی عام، ولاء اثباتی خاص، انواع ولاء اثباتی خاص.

یادداشت های استاد مطهری

این مجموعه شامل یادداشتهای استاد شهید در دو بخش حروف الفبایی و موضوعی و مشتمل بر مطالب گوناگونی است که از نظر اختصار و طولانی بودن مختلفند، به طوری که گاه در حد فیش برداری است و اجمالأ به مطلبی اشاره شده است و گاه به صورت یک مقاله است. در مجموع، این یادداشتها راهنمای مفیدی برای پژوهشگرانی است که در صدد پژوهش در حوزه های مختلف مطالعات اسلامی هستند. مجلدات 1 تا 7 به یادداشتهای الفبایی اختصاص دارد و از جلد 8 به بعد یادداشتهای موضوعی را تشکیل می دهد که درباره مباحثی همچون توحید، اسلام، قرآن ، سیره نبوی، امامت، فطرت، اخلاق، عرفان و ... بحث شده است.

تا کنون 12 مجلد از این مجموعه به چاپ رسیده و با توجه به حجم یادداشت های باقیمانده پیش بینی می شود که به 14 مجلد نیز برسد.